Minulo je više od jednog veka otkako su najugledniji velikobečkerečki prvaci, u dvorani pri porti hrama Uspenja Presvete Bogorodice osnovali prvi Srpski narodni odbor. Zadatak Odbora bio je da pripremi dolazak vojske, a potom i preuzme vlast u gradu u prvim trenucima nakon oslobođenja u Prvom svetskom ratu. Zbilo se to na praznik Svetog apostola i jevanđeliste Luke, 31. oktobra 1918. Začetnik ove slobodarske ideje bio je doktor pravnih nauka Slavko Županski.
– Austrougarska je u to vreme bila jedna od šest najjačih država na svetu, ali je ostala upamćena kao tamnica naroda, objašnjava dr Vanda Vojvodić Micova iz Istorijskog arhiva. – U crno-žutoj monarhiji Srbi, Hrvati, Slovenci, Rumuni, Slovaci i drugi nisu imali nacionalna prava, za razliku od Nemaca i Mađra. Bili su izloženi germanizaciji ili mađarizaciji. Još gora situacija bila je sa socijalnim pravima. Pravo glasa imali su samo bogati, bez obzira na nacionalnu pripadnost.
Kraljevina Srbija je u to vreme imala jedan od najliberalnijih ustava na svetu po kojem su pravo glasa imali svi stariji od 21 godine, bez obzira na nacionalnu pripadnost i socijalni status. Zato su protiv Austrougarske bili ne samo njeni stanovnici, već i Mađari i Nemci liberalnih shvatanja.
Međutim, posle Drugog svetskog rata ovaj, kao i svi ostali datumi iz 1918. godine pali su u „zaborav” u većoj ili manjoj meri. Dolaskom demokratije ovom događaju se opet posvećuje zaslužena pažnja. Jedan je od najznačajnijih u istoriji našeg Grada jer su naši sugrađani dobili nacionalna i socijalna prava.
Koliki je značaj Slavka Županskog, Emila Gavrile i ostalih aktera pomenutih zbivanja?
– Najznačajniji je bio dr Emil Gavrila koji je branio prava ne samo Srba, već i Slovaka i Rumuna. Međutim, na početku rata su njega i suprugu Olgu, kao i druge istaknute sugrađane, internirali u logor Kiškunhalaš u Mađarskoj, gde su ostali do kraja rata. Dr Slavko Županski je bio duhovni sledbenik Gavrile i najzaslužniji za formiranje Odbora i srpske narodne garde. Ne treba zaboraviti ni ostale naše sugrađane: dr Andriju Vasića, protu Žarka Stakića, popa Dragutina Mojića, Živka Terzina, Milana Rakića, Paju Ristića, Svetozara Isakovića, Jeftu Vukova i druge.
Na čelu borbe za očuvanje nacionalnog i verskog identiteta stajala je fakultetski obrazovana inteligencija sa izraženim patriotskim osećanjima. Među borcima je bilo i pripadnika drugih naroda od kojih je najpoznatiji dr Imre Varadi koji je branio optužene. Uoči kapitulacije Austrougarske, 3. novembra, pripadnici mađarske, poljske, češke i slovačke zajednice počeli su da dele monarhiju po nacionalnim šavovima. Za Banat i naš grad bile su zainteresovane mađarska, nemačka, rumunska i srpska strana.
Članovi Odbora uspeli su da smene tadašnju vlast bez ijednog ispaljenog metka?
– Tada je srpska vojska nizala pobedu za pobedom i nalazila se nekoliko desetina kilometara od grada. Nijedna strana zato nije bila spremna za prolivanje krvi jer se nije znalo kome će grad pripasti, pa bi ubijanjem svojih sugrađana druge nacionalnosti trpeli konsekvence u slučaju poraza. Kako su Srbi bili najbolje organizovani, vukli su najbolje poteze. Možemo reći da je diplomatskom akcijom dr Slavka Županskog grad preuzet bez prolivanja krvi, mada je on imao i rezervni plan za koji je bila spremna naoružana garda.
Na koji način bi se moglo produbiti sećanje na ove ljude i događaje, a da to ne bude samo jednom godišnje, polaganjem venaca i svečanom akademijom?
– Pisanjem naučnih radova lokalnih istoričara. Zatim, svake godine gradske ustanove kulture morale bi da posvete bar tri nedelje ovim događajima, a lokalni mediji da ih adekvatno proprate. Profesori istorije i u osnovnim i u srednjim školama trebalo bi da odvoje barem jedan čas, a ako su u mogućnosti i da dovedu đake ili na polaganje venaca ili na neku od manifestacija koje se ovim povodom organizuju.M. Malbaški
