Razigrana lepota individualnog stvaralaštva
Arhitektura Zrenjanina podjednako uzbuđuje i istoričare umetnosti, kao i posetioce koji prvi put dođu u naš grad. Arhitektonska zdanja različitih stilova svedoče o bogatstvu graditeljskog nasleđa, ali i o nekadašnjoj ekonomskoj moći Velikog Bečkereka, Petrovgrada, Zrenjanina… Građevine podignute u stilu secesije i danas zadivljuju svojom lepotom a pojedine upozoravaju da nismo uvek umeli da sačuvamo ono što je vredno i što je moralo da ostane za generacije koje dolaze.
Novi pravac u umetnosti, secesija (ar nuvo), pojavljuje se u Zrenjaninu već krajem 19. veka, u periodu kada i u drugim razvijenijim evropskim centrima, počinje izgradnja jedinstvenih i sveobuhvatnih umetničkih dela, koja bi u arhitekturi trebalo da označe raskid sa do tada važećim neostilovima akademizma, zalažući se za slobodu individualnog stvaralaštva – kaže Vesna Majstorović istoričarka umetnosti u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin koja je autor knjige „Secesija u arhitekturi Zrenjanina”, a čija je promocija bila u junu u Gradskoj kući.
– Većina zrenjaninskih secesijskih objekata nastalo je u vreme intenzivnog privrednog uspona i vrlo žive graditeljske aktivnosti koji se posebno ubrzavaju pred sam početak Prvog svetskog rata. O tome svedoče brojni zahtevi građana nadležnim gradskim vlastima za dobijanje građevinske dozvole, da na još uvek ponekom slobodnom placu ili na mestu već dotrajale kuće, užeg i šireg centra grada, sagrade svoju novu ili modernizuju već postojeću staru, stambenu ili stambenu-poslovnu zgradu.
Osim stambenih kuća, palata i vila, secesijski stil u Zrenjaninu prihvataju i državne institucije kroz projekte javnih zdanja, kao i crkva. Grade se dve državne osnovne škole, biskupski ordinarijat, čelični „Veliki most” preko Begeja, kao i fotografski atelje, zdravstvena ustanova – sanatorijum, robna kuća nameštaja, dečji vaspitni zavod i novčani zavod. Prepoznajemo je po dekorativnim fasadnim ukrasima, geometrijskog i vegetabilnog porekla, ponekad sa figurama i maskama ili u kombinaciji sa elementima prolazećih neostilova.
– Primenjuju se novi građevinski materijali, drvo, fasadna cigla, staklo, čelik, kao i keramičke pločice i liveno gvožđe, za ukrašavanje enterijera – objašnjava autorka. – Pojedini dekorativni delovi na fasadama najčešće su i bojeni. Primeri zrenjaninske secesije najbliži su mađarskoj varijanti secesije u arhitekturi (peštanskoj), i bečkoj secesiji. Projekti za većinu tih zgrada delo su lokalnih građevinskih majstora i preduzimača, ali i školovanih arhitekata koji su dolazili iz većih centara ondašnje Austrougarske, Budimpešte, Praga ili Temišvara.
Najčešće spominjana imena iz dokumentacije građevinskih planova Velikog Bečkereka su: Panji Janoš, Meršbaher Janoš, Ištvan i Jakab Bart, Štifl Maćaš, Klaski Jakab, Štraub Jozef i Hof Nandor. Arhitekte koje dolaze iz prestonice Ugarskog dela monarhije i rade zajedno, u tandemu, jesu: Filip Karolji i Lajoš Bosruker (zgrada Prve hrvatske štedionice), Močanji Karoj i Sekej Marcel (palata Lazara Dunđerskog), kao i Časar K. Ferenc (dve narodne osnovne škole u nekadašnjoj Opovačkoj i Nemačkoj četvrti).
Viktor Beneš, arhitekta iz Praga, za tadašnjeg direktora fabrike šećera Viktora Eleka, projektuje vilu, kao i druge prateće građevine ovog značajnog industrijskog kompleksa u gradu. Arhitekta Laslo Sekelj, dolazi iz Temišvara, da za Zrenjanin, 1913. projektuje jedan od najvrednijih industrijskih objekata u gradu, zgradu gradske klanice.
Vesna Majstorović je istorijski i umetnički analizirala 22 secesijske građevine, istakla u svojoj knjizi autentične vrednosti i osobenosti svake od njih, kako bi se, na osnovu zajedničke predstave o njima stekao uvid o bogatstvu arhitektonskih oblika koji nas okružuju.
KNjIGA
Monografija „Secesija u arhitekturi Zrenjanina” izašla je u izdanju Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin, krajem decembra 2016. godine. Recenzent je dr Aleksandar Kadijević, redovni profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu. Tehničku pripremu i grafički dizajn uradio je Studio „Maksimov” iz Novog Sada, fotografije, Zoran Međo i Ljubomir Maksimov. Štampana je u štampariji „Sajnos” iz Novog Sada, sredstvima Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije i Grada Zrenjanina. U njoj su i rezimei na engleskom, mađarskom i nemačkom. Nastala je nakon višegodišnjeg istraživačkog rada, uvažavajući analitičke priloge ranijih istoriografa na ovom polju.
