Piše: dr Dejan Molnar, redovni profesor na Ekonomskom fakultetu u Beogradu
Pre dvadesetak dana (9. novembra) navršilo se 35 godina od pada Berlinskog zida. Ubrzo nakon tog događaja najveći broj centralno planskih (bivših socijalističkih) privreda je ušao u proces tranzicije ka tržišnom modelu privređivanja. Naknadno se pokazalo da je reč o društveno-ekonomskoj transformaciji koja je daleko složenija i neizvesnija nego što se inicijalno smatralo.
U vreme kolapsa 1991. godine, bivša SFR Jugoslavija nalazila se u grupi manje razvijenih evropskih zemalja, sa neodrživim ekonomskim i socijalnim razlikama koje su postojale među njenim federalnim jedinicama (republikama i pokrajinama). Nakon 1991. godine i proglašenja nezavisnosti, ekonomske i socijalne razlike između država koje su nastale raspadom SFRJ postale su još veće. Ovakvo stanje su, između ostalih činilaca, u znatnoj meri opredelili ratni sukobi koji su se odigrali na pojedinim područjima bivše Federacije, kao i različita dinamika približavanja EU.
Može se smatrati da je proteklo dovoljno vremena za izvođenje određenih zaključaka o efektima prelaska na tržišnu privredu u pogledu sustizanja razvijenih evropskih zemalja. Nivo ekonomske razvijenosti se meri pomoću bruto domaćeg proizvoda (BDP) po stanovniku (per capita). U ovoj analizi ćemo se poslužiti podacima Svetske banke o vrednosti BDP-a per capita u stalnim cenama iz 2015. godine, na osnovu kojih je moguće pratiti promene u fizičkom obimu proizvodnje. Ovaj pokazatelj je 1995. godine iznosio: u Sloveniji 13.276 dolara, u Hrvatskoj 7.306, u BiH 1.003, u Makedoniji 2.897, u Crnoj Gori 4.147, u Srbiji 2.781, dok je prosek SFRJ bio 5.227, a EU 22.928 dolara.
Danas, nepune tri decenije kasnije, zaostatak (apsolutna razlika BDP-a per capita) područja koje čini „eks JU” prostor u odnosu na prosek EU je povećan za čak 25,4%, odnosno sa 17.701 (1995. g.) na 22.202 dolara (2023. g.). Tokom posmatranog razdoblja (1995-2023), od šest bivših republika SFRJ jedino je Slovenija uspela da smanji jaz u odnosu na EU (za 1.133 dolara), dok se distanca u stepenu razvijenosti povećala u slučaju svih ostalih: Hrvatska (1.306 dolara), BiH (5.816 dolara), Srbija (6.279 dolara), Crna Gora (6.959 dolara) i S. Makedonija (7.781 dolar).
Iako su tokom perioda 1995-2023. prosečne godišnje stope rasta BDP-a po stanovniku u svim republikama nekadašnje zajedničke države (u Sloveniji 2,35%, Hrvatskoj 3,06%, BiH 6,63%, S. Makedoniji 2,8%, Crnoj Gori 2,55% i Srbiji 3,65%) bile značajno iznad one zabeležene na nivou EU (1,42%), ovo područje je nastavilo da „kaska” i u uslovima izmenjenih uslova privređivanja. Proizilazi da se prilikom analiza i zaključivanja uvek mora imati na umu činjenica da stopa rasta pokazuje isključivo brzinu promene, a nikako vrednost (veličinu) promene BDP-a. To znači da iako je apsolutno povećanje BDP-a (prirast) u slučaju razvijenih zemalja veće, u procentualnom izrazu to izgleda manje (zapravo je sporije), dok u slučaju nerazvijenih manje apsolutno povećanje BDP-a izkazano stopom rasta deluje kao veliko (a u stvari je samo brže).
Očiti primer je Srbija. Naime, BDP po stanovniku je u našoj zemlji tokom posmatranih 28 godina ukupno porastao za 178%, a u EU za 49%. Uprkos tome, razlika u nivou razvijenosti je veća za čak 31%, odnosno „udaljenost” Srbije od EU je povećana sa 20.147 dolara u 1995. na 26.426 dolara u 2023. godini.
