Kada se govori o stvaralaštvu nekog naroda, retko koji se može pohvaliti stoletnom tradicijom. Pisana reč kod Srba opstaje više od deset vekova. Počevši od tekstova anonimnih monaha, žitija svetih, pa do dela prosvetitelja, klasicista, romantičara, realista, modernih i autora novog doba skupa zauzimaju posebno mesto u biblioteci čovečanstva.
Zrenjaninski muzej, kao krovna ustanova kulture u gradu, baštini jedinstven i vredan fond. Reč je o Zbirci starih i retkih knjiga. Za nju je nadležna viša bibliotekarka Bojana Petraš. Kako je za naš list ispričala, Muzej poseduje stručnu biblioteku, uređenu i opremljenu odgovarajućom literaturom. Prva je adresa na koju najpre dolaze kustosi, kao i drugi istraživači tokom pripreme izložbi ili drugih naučnih radova.
U Specijalnoj biblioteci, dodaje naša sagovornica, čuva se jedna posebna kolekcija. Obuhvata: stare knjige, rukopisne i štampane, na srpskoslovenskom i srpskom jeziku zaključno sa 18. vekom (do 1867); strana dela objavljena do godine koja se uzima kao kriterijum po propisima države iz koje potiču, kao i retka izdanja poput rukopisa nastalih posle 1867, knjiga sa posebnim obeležjima ili malim tiražima, retka izdanja iz ratnih perioda… Šta ovu kolekciju izdvaja od ostalih?
– Budući da Zbirka nije sistematski sakupljana, knjige koje se u njoj nalaze su šarolike. Zahvataju period od skoro pet stoleća (16-20. vek). Publikacije su mahom štampane u inostranstvu, u univerzitetskim i monaškim štamparijama širom Evrope – na crkvenoslovenskom, ruskoslovenskom, slavenosrpskom, srpskom, mađarskom, nemačkom, rumunskom, francuskom i italijanskom. Tematika se bavi svim sferama kulturnog i društvenog života – religijom, naukom, umetnošću, istorijom. Zastupljeni su beletristika, udžbenici, almanasi, traktati, enciklopedije, leksikoni, naučna dela iz filozofije, medicine, prava, tehnike, muzike.
Što se tiče srpskih pisaca, prisutni su značajniji autori 18. i 19. veka: Zaharija Orfelin, Dositej Obradović, Avram Mrazović, Joakim Vujić i drugi. Posmatrajući estetski aspekt publikacija, tj. dekoraciju, ornamentiku i ilustracije, Zbirka oslikava najčešće stilske pravce baroka, rokokoa, klasicizma i secesije. Koja knjiga je najstrija?
– Kao raritet izdvajamo rimokatolički molitvenik (11h7 santimetara) na latinici. Posebno je zanimljiv, ne samo što je rukopisan, već što ne postoje zapisani osnovni podaci o njemu, jer nemamo sačuvanu naslovnu stranicu. Nakon dodatnih istraživanja i konsultacija sa stručnjacima iz Biblioteke Matice srpske, ustanovljeno je da ovo jeste najstarija knjiga u našoj Zbirci, jer potiče iz sredine 16. veka. To je utvrđeno nakon pronalaska vodenih žigova utisnutih na papiru. Ukazuju na datiranje dela, i uz pomoć njih možemo utvrditi vreme pisanja, tj. štampanja, iako nemamo eksplicitan datum ili naslovnicu.
Molitvenik je vizuelno upečatljiv, sa utisnutim reljefnim motivom u obliku romba (stilizovanog listićima) na kožnom povezu. Ono što ga čini autentičnim jesu i učestale ispravke i precrtavanja određenih delova teksta. Zatvarao se uz pomoć kožnih kaišića na koricama, koji su se vezivali. Ovaj unikatni artefakt nam pokazuje izuzetnu veštinu, strpljenje i umetnički dar pisca, ali i knjigovesca. Da li posedujete i bogatija izdanja?
– Knjiška oprema naše kolekcije prati istorijski razvoj knjigoveštva, ali je mahom skromna. Ipak, čuvamo nekoliko luksuznih izdanja. To su, uglavnom, dela religijskog sadržaja. Skupoceno opremljeni primerci su dva toma Svetog pisma Novog i Starog zaveta na nemačkoj gotici iz 1894. Bogato su ukrašeni ilustracijama u boji, prevučeni kožnim povezom i zlatotiskom, sa reprodukcijama nemačkih slikara 17. veka, bogatim inicijalima i mnogobrojnim vinjetama. U čemu se ogleda značaj Zbirke i u kojoj meri je dostupna javnosti?
– Zbirke starih i retkih knjiga su donedavno bile pristupačne isključivo istraživačima i korisnicima specijalnih muzejskih biblioteka. Predstavljanje ovih kolekcija publici kroz izložbe izuzetno je značajno pre svega zbog očuvanja, edukacije i popularizacije ove kulturne baštine.
Istovremeno, zbog osetljivosti ove građe, kustosima i bibliotekarima, njihovo izlaganje može biti veoma izazovno. Stalna postavka Zbirke stare i retke knjige je upravo zbog toga kompleksna i promenljiva. Njena dela predstavljaju značajno svedočanstvo o društvu, običajima, jeziku i vrednostima određene epohe. Svako nosi svoju priču, specifično je po tematici, ali i zapisima, pečatima ili ilustracijama koje se u njima često pronalaze.
Naročito nam je važno, da kroz njihovo prikazivanje privučemo pažnju mladih i podstaknemo ih na čitanje i istraživanje, u cilju razvoja obrazovanja i kulture. Predstavljanjem i promocijom kolekcija starih i retkih knjiga ne čuvamo samo prošlost i važne artefakte u našim zbirkama, nego gradimo sponu između prošlih i sadašnjih generacija, unapređujući obrazovanje i kulturni razvoj.
Miroslava Malbaški Foto: Jovan Drndak Njegović i arhiva zrenjaninskog Muzeja
