Perlez se priprema za letnje manifestacije i posetioce, a osim domaće hrane, rukotvorina, zelenila i ostalog čime se diči ruralni kraj, ima da ponudi mnogo više u istorijskom, umetničkom i kulturnom pogledu. To duguje činjenici da je nekada bio varoš i sedište sreza. Pojedinci su prepoznali ovaj potencijal te su u poslednje dve godine udahnuli novi život biblioteci i starom mlinu, a u parku kod škole sagrađen je paviljon posvećen kompozitorki Isidori Žebeljan.
Ovi objekti se nalaze u centru Perleza koji je Vlada Srbije ovog proleća, na predlog zrenjaninskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, proglasila prostornom kulturno-istorijskom celinom. Utvrdili su da je reč o značajnom graditeljskom nasleđu naše zemlje.
NAJPRE TIPIČNO SEDIŠTE VOJNE ČETE
Na lokaciji današnjeg Perleza naselje je postojalo od praistorije, konstatuje se u odluci Vlade, na osnovu obrazloženja stručnjaka zrenjaninskog Zavoda.
– Činjenica da se šire područje Perleza nalazilo na jednom od retkih suvozemnih koridora na putu Beograd–Temišvar učinila je da ono postane izuzetno tranzitno i značajno, naročito u periodima seobe naroda, bugarskih pohoda i otomanskih najezdi. Perlez je nastao spajanjem dva susedna naselja: starije Sige, čiji pomen datira iz 1482. godine i kasnije nastale Perlas – Varoši, koju je 1752. godine osnovao tadašnji guverner Tamiškog Banata, katalonski grof Ramon de Viljana Perlas markiz od Rialpa – ističe se u obrazloženju Vladine odluke.
Jedinstveni naziv Perlez selo nosi od 1776. godine, kada postaje sedište 1. čete 12. Nemačko-banatske graničarske regimente. U tom periodu urbanistički razvoj jezgra naselja tekao je u skladu sa vojnim potrebama, poprimivši izgled tipičan za sedišta vojnih četa, utvrdili su stručnjaci.
– Razvoju Perleza, koji je počeo nakon proterivanja Turaka i uspostavljanja austrijske vladavine, doprineli su blizina Tise i plovnog kanala Begej, a naročito vojno strateški značaj. Tada i nastaje današnji izgled Perleza kada se formira ušoreno selo sa prostranim parkom u središtu. O tome svedoči skica naselja prvog urbanističkog plana iz 1812. godine. Na njoj je ucrtan pomenuti park kao centralno mesto, sa okolnim ulicama u položaju i rasteru identičnom sadašnjem izgledu Perleza – navodi se u Odluci Vlade.
U to vreme već su postojale obe današnje crkve – Rimokatolička posvećena bezgrešnom začeću Bogorodice device Marije i Srpska pravoslavna crkva uspenja Bogorodice. Nakon ukidanja Vojne granice 1873. godine, Perlez postaje sedište sreza.
SUD, ZATVOR, POŠTA, BANKA…
– Od tada pa do četrdesetih godina 20. veka oko prostranog centra sela, duž današnjih ulica Kralja Aleksandra Karađorđevića, Svetosavske, Trga kneza Mihajla i Vuka Karadžića, podižu se administrativne, stambene i privredne zgrade sa elementima klasicizma, secesije i eklektike. To čini posebno interesantan milje, koji Perlez izdvaja od ostalih zrenjaninskih sela, dajući mu karakter varoši – ukazuju stručnjaci. Krajem 19. veka podižu se i zgrade za potrebe vodoprivrede, industrije, trgovine i ugostiteljstva. U to vreme selo je imalo svoju poštu i telegraf, sreski sud, zatvor, katastar, sresku štedionicu, štednu zadrugu, ispostave Pančevačke narodne banke i južno-mađarske privredne banke, parni mlin, Vodnu zadrugu i dr.
Stručnjaci su naročito istakli značaj spomenika kulture – Srpske pravoslavne crkve Uspenja Bogorodice i Rodne kuće narodnog heroja Pap Pavla. I drugi objekti poseduju spomeničke vrednosti: Rimokatolička crkva, Župni dvor, Zgrada stare kapetanije, bivši Sreski sud sa zatvorom, Parohijski dom SPC, Dom kulture, Uprava Rudolfsgnadske vodne zadruge i Parni mlin.
– Jezgro sela je do danas ostalo jedinstvena ambijentalna celina koja spada u značajno graditeljsko nasleđe Srbije – potvrdila je Vlada stav zrenjaninskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture.
Navedeni objekti su u različitim stanjima, beleže stručnjaci. Oni od značaja za celinu jesu u zadovoljavajućem stanju, s tim što su neophodne manje intervencije i tekuće održavanje.
M. M. Foto: Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin, Grad Zrenjanin i arhiva lista ,,Zrenjanin“
POTREBNA OBNOVA
Pre dve i po godine lokalna samouprava je najavila obnovu nekadašnjeg Sreskog načelstva sazidanog u 19. veku, u kojem se danas nalaze mesna kancelarija, pošta i policijska stanica. Marta 2022. zdanje su obišli predstavnici Zavoda za zaštitu spomenika kulture i Javnog preduzeća „Pošta Srbije” koje je želelo da učestvuje u rekonstrukciji. Do zaključenja ovog broja nismo dobili odgovor „Pošte” o tome da li su ostali pri ovoj nameri i šta će preduzeti. Od meštana Perleza saznajemo da je zgrada u kojoj su ranije pred matičara izlazile generacije danas u vrlo lošem stanju.
OBJEKAT KOJI KRIJE TUNEL
Od nekadašnjih vojnih zgrada kojima je bio okružen centar sela, danas postoji samo zdanje kapetanije u ul. Kralja Aleksandra Karađorđevića br. 1. Kako navodi Zavod za zaštitu spomenika, sazidano je u prvoj polovini 19. veka, a u njemu se nalazi jedan od retkih preostalih neoštećenih ulaza u podzemni lagum dug 5,6 kilometara. Bio je povezan sa evakuacionim centrom u ritu, na levoj obali nekadašnjeg korita Begeja. Ovaj vid fortifikacije građen je tokom zadnjeg kvartala 18. i prve polovine 19. veka.
