Građevine predstavljaju važan element u istoriji. Mnoge od njih ispraćale su stare i dočekivale nove vlasnike, neke su gostile velikane, a druge običan svet. Najviše njih u našem gradu nastalo je između dva svetska rata i čine značajan deo arhitektonskog nasleđa.
SVEDOCI NAPRETKA
Bojan Kojičić, istoričar umetnosti, objašnjava da je nakon Prvog svetskog rata grad prolazio kroz dramatične promene. Tadašnji Veliki Bečkerek našao se u potpuno novim društvenim, kulturnim, ekonomskim i političkim okvirima. Pored Novog Sada, naš grad ima najviše objekata izvedenih u međuratnom periodu.
– Najveće otkriće bila je kuća Sijanke Đermenkov, izgrađena 1929. godine. U stvari ovo predstavlja nešto neviđeno i avangardno. Dok nismo otkrili vilu, važilo je mišljenje da je prva moderna kuća podignuta u Novom Sadu. Ona ujedno svedoči o spremnosti sredine da prihvati neke nove tendencije, ne samo arhitekture nego i drugih oblasti – rekao je Kojičić.
Ova kuća, nažalost, danas nije sačuvana u svom izvornom obliku. Rađena je po planovima lokalnog građevinara Mihalja Materna. Originalni izgled vidi se na fotografijama starih vlasnika, nemačke porodice iz 1940. godine, objašnjava Kojičić.
Jedan od najznačajnijih srpskih arhitekti i začetnika modernizma smatra se Dragiša Brašovan. On dolazi u grad na poziv tadašnjeg čelnika Torontalske županije, Slavka Županskog. Kratko je boravio u Bečkereku, svega godinu dana, tokom kojih je ostavio vredne i zanimljive objekte. Među njima je Palata srpske Zadružne banke koju je radio paralelno sa kućom Slavka Županskog. Njegovo delo je i vila Zoltana Perišića.
– Najznačajnije zdanje je Sokolski dom. Preko 250 njih građeno je širom Kraljevine Jugoslavije i uglavnom su rađeni u duhu srpskog romantizma. Brašovan se opredelio za klasičan pristup, kao da je želeo da zgrada bude u nekom nadnacionalnom stilu – navodi Kojičić.
TRAG VELIKANA
Otprilike kad i Brašovan, došao je i Pavle Paja Ninkov, projektant, pronalazač i geometar. Zaslužan je za izgradnju Okružnog ureda za osiguranje radnika iz 1928. godine, što je danas zgrada Hitne pomoći.
Između dva svetska rata slike na razglednicama Novog Sada krasile su zgrade Đorđa Tabakovića. Novi Sad pamti njegove građevine, a neizbrisiv trag ostavio je i u Zrenjaninu. Najznačajniji projekat je Dečiji dom iz 1934. godine.
– Zgrade koje je pravio oslikavaju njegovu ličnost, pitomu i nenametljivu. Gledao je da se uklopi u ambijent. Zbog većeg priliva radnika u to vreme izgrađena je i zgrada podružnice javne berze. Služila je da im obezbedi smeštaj – istakao je Kojičić.
Njegova zaostavština su manastir Svete Melanije kao i Parohijski dom u Svetosavskoj ulici. U Zrenjaninu je živeo do kraja života.
– Braća Zoran i Borivoj Tomić ostavila su tri izvanredna projekta u gradu. Na uglu Svetosavske i Pupinove nalazi se vila dr Luja Kinstlera iz 1931. godine. Pored toga, tu je i objekat Trgovačko industrijske komore iz 1936. godine. Zgrada Crvenog krsta predstavlja još jedan moderan objekat, nenametljivo postavljen u sredini dve kule, koje su, prvobitno, trebalo da budu srušene – navodi Kojičić.
Kako objašnjava, neizbrisiv trag ostavio je ruski arhitekta Nikolaj Krasnov. Ideja o izgradnji državne osnovne škole „Viteški kralj Aleksandar Ujedinitelj” postojala je u njegovim nacrtima. Međutim, zbog nedostatka finansija, tek 15 godina kasnije je podignuta nova zgrada, danas Osnovna škola „Đura Jakšić”.
Sanatorijum dr Zorana Kamenkovića, odnosno današnji Dečiji dispanzer, delo je Ivana Đ. Stojkovića, jedinog međuratnog arhitekte rođenog u Petrovgradu, predstavlja moderno arhitektonsko ostvarenje.
MAJSTORI ZANATA
Kada su zidari u pitanju, tu su Janoš Panji, Mihalj Matern i Josif Vajteršan.
– Zidarski majstori su mogli da projektuju porodične kuće, završavali su srednje škole, dok su građevinari mogli da projektuju i izvode radove i u nekim savremenijim tehnikama. Inženjeri su projektovali višespratne zgrade za državu – objašnjava Kojičić.
Janoš Panji se vezuje za predratnu arhitekturu, a u međuratnom periodu se nastavilo njegovo projektovanje. Razvio je karakteristični stil, njegovi projekti su današnja Plućna bolnica i palata „Panji”.
Kojičić ističe da je jedan od najistaknutijih lokalnih graditelja i projektanata bio Josif Vajteršan. Naime, važio je za kontroverznu ličnost, a o tome svedoče i novinski članci.
– Može se zaključiti da se često zaduživao. Na primeru kuće Veselina Gardinovačkog nailazimo na izveštaj građevinske inspekcije gde je prekoračio svoja ovlašćenja, pa je novčano kažnjen – rekao je Kojičić. Gradio je kuće bogatim sugrađanima, a neka od njegovih dela su vile Rozalije Brining i Roberta Hojdera.
Međuratna arhitektura predstavljena je na predavanju Bojana Kojičića, koje je rezultat višegodišnjeg istraživanja ove teme koje je sproveo sa koleginicom Vesnom Karavidom. Želja je da se prikažu radovi autora koji su ostavili svoj trag na našu arhitekturu.
A. Ilijev Foto: Sajt Zavoda za zaštitu spomenika kulture
