Težili su ka sopstvenom razvoju i organizovanju institucija
Profesor istorije na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, dr Nenad Ninković bio je jedan od učesnika na naučnoj konferenciji „Srpski pokret u Vojvodini u Revoluciji 1848-1849. godine”, koja je prošlog vikenda održana u Kaštelu Ečka. Sa njim razgovaramo o položaju Srba pred Revoluciju, ulozi graničara, epidemiji kolere…
Kakav je položaj Srba pred Revoluciju 1848/9?
– Srbi su bili jedan od onih naroda Habzburške monarhije koji u vreme pred Revoluciju nije imao svoju istorijsku teritoriju, niti (stalešku) Skupštinu, kao što su, npr. imali Mađari ili Hrvati. Pri tome, oni su živeli pod dva sistema – jedan deo naroda nalazio se u Vojnoj granici i bio podređen vojnim organima vlasti i direktno Beču, dok je drugi živeo u Provincijalu, u ugarskim županijama. Osnovu srpske posebnosti u oba upravna sistema činile su Privilegije koje su dobili od cara Leopolda I Habzburškog (1690, 1691. i 1695) protumačene kroz Deklaratoriju (1779). Uz to, građanska prava im je garantovala Ugarska skupština 1790/1791. Kako nisu imali drugih institucija Karlovačka mitropolija, odnosno njeni prvojerarsi bili su svojevrstan zastupnik naroda, jer je pod svojom jurisdikcijom crkva obuhvatila sve Srbe Monarhije. Ipak, u eri rađanja nacionalne svesti okviri za razvoj srpskog naroda pokazali su se nedovoljnim, što se može videti u zahtevima iznetim pred i na Majskoj skupštini. Na osnovu čega Srbi zahtevaju teritoriju i vojvodu?
– Postojanje Vojvodstva ili srpske istorijske teritorije je bila osnova nacionalnog razvoja, jer je bilo koji narod Habzburške monarhije mogao osigurati svoj razvoj samo ako je ovo imao. Srbi su u vreme Revolucije imali dugu istoriju borbe da steknu ovakvu teritoriju, od zahteva iznetih 1694. na Zboru u Baji, preko pokušaja da dobiju za sebe Banat, na Temišvarskom saboru 1790. Nastojali su da steknu nacionalnu teritoriju kako bi omogućili sopstveni razvoj, kao i organizovanje institucija. Pitanje postojanja vojvode jedno je od onih koji govore o istorijskom kontinuitetu, jer je uporište za zahtev pronađeno u Pozivnom pismu cara Leopolda I iz 1690. iako je svima bilo jasno da je doneto u kriznom ratnom vremenu i da je važilo za prostor koji nije ušao u sastav Habzburške monarhije. Ipak, pomenuti car je učinio presedan kada je 1691. dozvolio izbor podvojvode Jovana Monasterlije. Iako, tokom 18. veka, nije bilo sličnih zahteva, uporište je nađeno u istorijskim dokumentima u presedanu iz 1691. godine. Koja je uloga graničara u Revoluciji 1848/9?
– U vojnim sukobima Srbi su mogli da postignu nešto samo uz pomoć graničara, pošto su oni bili za rat najspremniji deo naroda. Ipak, treba reći da je Granica imala dosta teške periode u svom razvoju od 1788. do 1815. ispunjene čestim ratovima, te da se to odrazilo i na njenu snagu u vreme Revolucije. Uključivanje srpskih graničara u Pokret bilo je od velikog značaja jer su dobrim delom na njihovoj snazi odbijeni prvi mađarski napadi, a sprečavanje upućivanja graničarskih trupa na italijansko ratište ojačalo je srpske pozicije. Graničari iz Srema i šajkaši su, zajedno sa dobrovoljcima iz Kneževine Srbije bili vojno najspremniji da se suprotstave mađarskoj vojsci koja je 1848. došla do Srbobrana, kao i da obuči stanovništvo za borbu. Treba reći i to da se nisu svi graničari borili zajedno, nego se Slavonska i Hrvatska granica pretežno borila pod vođstvom hrvatskih komandanata, pre svega bana Jelačića, a da je njihov veliki deo učestvovao na početku Revolucije u gušenju italijanskog pokreta u Lombardiji. Na tome je radio i sam vojvoda Stevan Šupljikac, koji je u vreme izbora na mesto vojvode bio u Italiji, kao komandant Ogulinskog puka. Graničari su tokom Revolucije pre svega bili odani caru, te su zato sa negodovanjem dočekali privremen dolazak pod upravu Mađarske revolucionarne vlade. Uz cara su ostali odani zaključcima Majske skupštine za koje su se borili 1848-1849. godine. Kako je epidemija kolere tokom Revolucije uticala na sudbinu stanovništva Vojvodine?
– Epidemija je dovela do većeg broja smrtnih slučajeva, što je bilo posebno teško ako se u uzme u obzir i broj poginulih u vojnim sukobima. Pored toga, pokreti vojske su doprineli širenju ove epidemije. Već 1848. ona se pojavila u srpskom vojnom logoru kod Srbobrana, kao i u Šajkaškoj i Vojnoj granici u Banatu. Toplo leto i jesen 1848. i visok vodostaj Dunava 1849. doprineli su dodatno širenju bolesti, posebno kada je u proleće 1849. došlo do velike mađarske ofanzive i izbegličkog talasa u pravcu Srema i Kneževine Srbije. Tada je kolera odnosila sve više života, a preneta je i u Kneževinu Srbiju. Glavni odbor je pokušavao da spreči njeno širenje, ali kako lek za koleru još nije bio pronađen, ostvaren je slab rezultat. O ovoj epidemiji kolere postoji posebna monografija koju je napisao dr Slavko Jovin, gde se može naći više podataka o njenom širenju i nastojanjima da se ono spreči.
