Podsećanje na ono što je bilo i što je moglo da bude
Graditeljska baština obuhvata najočiglednije primere stanja duha i civilizacijske svesti jedne zajednice. Izvorna dokumenta o životu i radu Jevreja u Velikom Bečkereku uništena su tokom rata od 1941 do 1944. godine – podseća Regina Milanov
Jevrejska zajednica u Zrenjaninu ostavila je snažan pečat u gradu (od naseljavanja u Veliki Bečkerek, do stradanja u Holokaustu, 1941. godine) u oblasti kulture, ekonomije i napretka u celini. Kuda god da krenemo nailazimo na ove arhitektonske znakove neprpolaznosti, svejedno da li je reč o objektima koji više, faktički, ne postoje, do onih koji svedoče o lepoti građevina koje ni vreme, ni rušitelji, niti ljudi nisu uništili, do onih, koji propadaju pred našim očima, a ne činimo ništa da to zaustavimo.
Na tragove arhitektonskog nasleđa Jevreja u našem gradu nastoje da skrenu pažnju javnosti izložbom koja je tako i naslovljena, a povodom Evropskog dana jevrejske kulture. Bojan Kojičić, istoričar umetnosti–konzervator, zaposlen u Zavodu za zaštitu spomenika kulture, Regina Milanov, istoričarka umetnosti, koja je radni vek provela u Istorijskom arhivu Zrenjanin i Ivana Kukolj Solarov, pomoćnica direktora Narodnog pozorišta „Toša Jovanović” koja je na čelu Odbora za kulturu Jevrejske opštine Zrenjanin. Izložba je nedavno otvorena u Salonu zrenjaninskog Arhiva i postavka je još u toku.
– Prikazane su građevine koje su služile verskim, administrativnim i kulturno-prosvetnim potrebama jevrejske zajednice u Velikom Bečkereku, ali i najreprezentativnija zdanja, locirana uglavnom u glavnoj ulici, koja su podigli ili preoblikovali jevrejski trgovci a koja danas predstavljaju vredno graditeljsko nasleđe Zrenjanina – objašnjava Bojan Kojičić, koji je i autor vrednog kataloga objavljenog uz ovu izložbu.
Većina od njih, kako ističe Ivana Solarov Kukolj, ima svojstvo kulturnog dobra, što je potvrda njihove vrednosti kroz proteklo vreme.
– Graditeljska baština obuhvata najočiglednije primere stanja duha i civilizacijske svesti jedne zajednice – podseća Regina Milanov. – Izvorna dokumenta o životu i radu Jevreja u Velikom Bečkereku, današnjem Zrenjaninu, uništena su tokom rata od 1941 do 1944. godine. Velelepna sinagoga, koja je podignuta 1896. godine, uz nesebičnu pomoć pripadnika svih konfesija u gradu, srušena je već početkom rata…. Hiljadu i dvadeset dvoje pripadnika jevrejske zajednice odvedeno je 18. avgusta 1941. godine niz Begej i nikada se više nije vratilo u svoj grad. Posle završetka rata, ni Jevreji koji su bili sahranjeni na nekadašnjem jevrejskom groblju nisu počivali u miru, osamdesetih godina prošlog vka pretvoreni su u „grobove koji putuju”.
Nestali su i spisi jevrejskog pogrebnog društva osnovanog još 1764. godine, nije sačuvana nijedna upisnica Jevrejske više osnovne škole (1867-1900). Jedini način istraživanja je bio – traganje za posrednim izvorima, u arhivima, muzejima i bibliotekama…
Posredno o Jevrejima u našem gradu svedoče dokumenta u istorijskom arhivu Zrenjanin – „Vašarska tarifa” (1797), „Privilegija” Franje Prvog, kao i individualni popis jevrejskih diomaćinstava iz 1835. godine. Prema tom popisu, 74 jevrejska domaćinstva posedovala su 16 kuća u gradu. Većina porodica sa ovog spiska bavila se trgovinom i postala je, u sledećim decenijama, jedan od vlasnika zgrada koje i danas zauzimaju visoko mesto na listi najlepših građevina Zrenjanina.
KULTURNO NASLEĐE Evropski dani jevrejske kulture je manifestacija koju je pokrenula Asocijacija za očuvanje i promociju jevrejskog kulturnog nasleđa u Evropi i ove godine se održava u 35 zemalja. Realizaciju izložbe pomogli su Savez jevrejskih opština Srbije, Jevrejska opština Zrenjanin, Istorijski arhiv i Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
