Crkva Uznesenja blažene djevice Marije u Jaši Tomiću, podignuta 1911. godine, predstavlja vredno arhitektonsko, inženjersko i umetničko ostvarenje, navode stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulure. Ističu da njeno podizanje u tako maloj sredini svedoči o nekadašnjoj ekonomskoj moći ovog naselja. Međutim, zdanje sve teže odoleva zubu vremena i potrebna mu je obnova. U sličnom stanju je na desetine katoličkih crkava, pre svega u Banatu, ali i u zapadnoj Bačkoj, predočeno je na simpozijumu u Zrenjaninu koji je nedavno održala Katolička crkva.
NE SAMO VERSKI VEĆ I GRAĐANSKI PROBLEM
Ova stara zdanja postaju zapustela jer o njima više nema ko da se stara – sve je manje vernika, a takođe i sveštenih lica koja bi mogla da vode brigu o crkvama, naveo je za Radio-televiziju Vojvodine jedan od učesnika pomenutog skupa Karlos Alberto de Pinjo Moreira Azevedo, portparol Papinskog veća za kulturu.
U Vojvodini se od 1918. godine do danas najviše smanjio broj katolika. Naročito posle Drugog svetskog rata, kada je nemačko zamenilo stanovništvo drugih veroispovesti, rečeno je na simpozijumu.
Recimo, crkva u Jaši trenutno broji manje od 100 vernika, a službe se održavaju jednom mesečno i za praznike, navodi Roland Feher, župni upravitelj u selu. Napominje da ovoj građevini predstoji loša budućnost ukoliko ne bude obnovljena jer se i sada nalazi u veoma nepovoljnom stanju.
– Renoviranje je jako skupo. Kada se to pomene, uglavnom svi odmah pitaju koliko verska zajednica ima članova. Čim ima malo vernika, nema ni opstanka za crkvu. Mladi odlaze u grad, stari ostaju na selu. Mlađa populacija koja ostane nije zainteresovana za crkvu, dolazi samo za velike praznike – kaže Roland Feher.
Središta velikog broja vojvođanskih mesta krase zdanja katoličke zajednice, istakao je biskup dr Ladislav Nemet.
– Crkva koja se raspada u centru sela jeste tragedija za sve – da li su katolici, vernici ili ne. Kada se vidi kako ona propada, kako golubovi slobodno ulaze, to ipak stvara bol u duši – poručio je biskup za Radio-televiziju Vojvodine. Sudbina crkava zato jeste građanski problem, a ne isključivo verski, primećuje Ištvan Pastor, predsednik pokrajinske skupštine. Govoreći na simpozijumu, on je predočio tri moguća rešenja.
IZ SAKRALNOG U PROFANI OBJEKAT
– Prvo je da, pošto se crkve već raspadaju, prokišnjavaju, a negde su i delovi tornja otpali, one budu srušene. Na njihovom mestu bi se onda postavila tabla da je tu nekada bila crkva. Međutim, to je mogućnost koja je praktično nedopustiva i neprihvatljiva u pogledu civilizacijskih vrednosti – naveo je predsednik skupštine Vojvodine.
Prema njegovom viđenju, druga, takođe neodgovorna opcija, jeste čekanje da neko drugi nešto preduzme.
– Treća koju vidim kao prioritet, jeste očuvanje ovih objekata, njihovo obogaćivanje novim sadržajem i stavljanje u službu mesnih zajednica i sela na čijem se području nalaze. Oko toga treba postići saglasnost između crkve, politike ili javnog života, države i lokalnih zajednica – istakao je Pastor.
U narednih 10 godina 50 odsto crkvenih građevina verovatno bi moglo da izgubi svoju primarnu funkciju, procenio je zvaničnik iz Vatikana Karlos Alberto de Pinjo Moreira Azevedo. Međutim, on je naglasio da, ukoliko dođe do transformacije, svaki objekat mora biti pojedinačno pregledan i procenjen, čemu mora prethoditi promišljeno analiziranje.
Ako crkva više ne može da obavlja svoju prvobitnu funkciju, i dalje mora da bude dostojna svog prvobitnog karaktera, istakao je prof. dr Ivica Žižić sa Katoličko-bogoslovskog fakulteta u Splitu. Za njega je nezamislivo da nekadašnja crkva postane kafić ili restoran, ali je prihvatljivo da bude biblioteka ili muzej.
Dr Ivica Ivanković Radak, sudski vikar Subotičke biskupije, poručio je da i crkveni i svetovni zakoni i dokumenti ističu očuvanje kulturne baštine. Pritom je ukazao na činjenicu da, ako se i desi da crkva postane profana, oltar ostaje poseban i neprikosnoveni deo sakralne zgrade, koji se nikada ne može desakralizovati.
U razmatranju budućnosti katoličkih verskih objekata, važno je voditi računa i o demografskim promenama, odnosno starenju stanovništva. To je na skupu u Zrenjaninu naveo Tomas Švarc, direktor dobročiniteljske organizacije Rimokatoličke crkve u Nemačkoj „Renovabis”.
– Ne podržavamo projekte zasnovane na nostalgiji. Ne podržavamo renoviranje zgrada koje ne služe budućnosti. Važno je kreirati projekte za budućnost u sinodalnim procesima, uz realnu procenu situacije i u odnosima sa čelnicima lokalnih zajednica – naglasio je on.
IMPOZANTNE I MONUMENTALNE GRAĐEVINE
Zdanja tri rimokatoličke crkve na području Srednjeg Banata vode se kao spomenici kulture, prema podacima sa sajta Zavoda za zaštitu spomenika. U pitanju su crkve: Svetog Jovana Krstitelja u Ečki, Svete Magdalene u Novom Miloševu (Beodri) i Uznesenja blažene djevice Marije u Jaši Tomiću (Modoš).
– Bogomolja u Ečki podignuta je 1864. godine na mestu starije crkve iz 1794. Izgradnju je finansirala plemićka porodica Lazar od Ečke. Projekat za crkvu izradio je inženjer Kanski, a izvođač je bio bečkerečki preduzimač Stevan Đorđević koji je kasnije radio na podizanju katoličke crkve Svetog Jovana Nepomuka u Velikom Bečkereku. Hram je izveden u duhu romantičarske obnove srednjovekovnih stilova po ugledu na nemačke romaničke crkve – navode stručnjaci Zavoda.
U ečanskoj crkvi nalaze se i orgulje koje već desetinama godina ne funkcionišu. Autor prvobitne slikane dekoracije ovog zdanja jeste bečkerečki slikar Jožef Gojgner, čiji radovi krase mnoge crkve i druge građevine iz druge polovine XIX veka.
– Dekoracija koje je izradio Gojgner pokrivena je novim slikama bez veće vrednosti 1928. godine kada je crkva obnavljana. Od Gojgnerovih radova sačuvan je samo deo slikanih bordura (ukrasni venac, prim.nov) i dve tavanice – navodi se na sajtu Zavoda.
Crkva u Novom Miloševu se nalazi nedaleko od dvorca Lajoša Karačonjija. Grofovska porodica Karačonji je u Beodri, kako se nekada zvalo ovo selo, 1796. godine osnovala kapelansku službu, koja je 1832. prerasla u župu (parohiju), ističu stručnjaci Zavoda.
– Ktitori Laslo i Lajoš Karačonji su 1838–41. godine sagradili crkvu, koja i danas postoji i koja je jedna od najvećih u okolini. Crkva je impozantnih razmera, i za razliku od ostalih u okruženju, ima dva tornja – beleži Zavod za zaštitu spomenika.
Opis koji je ova ustanova dala o sakralnom objektu u Jaši Tomiću ističe veličanstvenost ove građevine. Ona je monumentalna, raskošne dekoracije, vrednih vitraža, skladnih proporcija i izuzetno uspešnog utiska stremljenja naviše, što je postignuto šiljatim završecima tornjeva i kontrafora (potporanj, element za podupiranje, prim.nov). Njene fasade su bogato dekorisane elementima neogotike: rozetama, biforama i triforama (prozorski otvori sa dva, odnosno tri jednaka dela, prim.nov), arkadicama (niz lukova, prim.nov) i vencima.
Zavod navodi da je deo vitraža crkve Uznesenja blažene dejvice Marije oštećen.
Vredno pominjanja jeste da se u zdanju nalazi i jedna slika Vase Pomorišca iz 1926. – umetnika iz Modoša svetskog glasa.
Maja Solarov i Milana Maričić
Foto: Jovan Drndak Njegović
NOVAC ZA VERSKE ZAJEDNICE
Pokrajinski sekretarijat za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama je obezbedio 30 miliona dinara za crkve i verske zajednice koje deluju na teritoriji Vojvodine. Eparhiji banatskoj je dodeljeno pet miliona dinara što će biti raspoređeno za 15 crkava, većinom za obnovu fasada, malterisanje hramova, zamenu stolarije, sređivanje parohijskog doma…
Zrenjaninska biskupija je dobila 2,4 miliona dinara. Deo novca je namenjen sanaciji krova crkve „Sv. Ane” u Pančevu, a od ostatka će biti sufinansiran projekat pružanja SOS pomoći u kući osobama u kriznim situacijama koji vodi biskupijski Karitas.
Jevrejskoj opštini Zrenjanin dodeljeno je 210 hiljada dinara za rekonstrukciju spomen-obeležja na Jevrejskom groblju.
